Samookaleczenia u młodzieży to temat trudny, często budzący lęk i niezrozumienie. Dla nastolatka to jednak nie „dramatyczna sztuczka”, lecz sposób radzenia sobie z przytłaczającymi emocjami, bólem czy poczuciem pustki. Ten tekst ma pomóc rodzicom, opiekunom, nauczycielom i bliskim rozpoznać sygnały, podejść empatycznie i podjąć konkretne kroki, żeby wesprzeć młodą osobę i zmniejszyć ryzyko eskalacji problemu.

Zrozumienie — dlaczego nastolatki się okaleczają?

Samookaleczanie (np. cięcie, drapanie, przypalanie) bywa sposobem na:

• rozładowanie napięcia i intensywnych emocji,
• „odczuwanie” w sytuacji uczucia odrętwienia,
• karanie siebie za poczucie winy czy wstydu,
• kontrolowanie tego, co się dzieje wewnątrz, gdy życie wydaje się chaotyczne,
• komunikowanie bólu, gdy trudno o słowa.

To mechanizm radzenia sobie — bolesny, ale często skuteczny krótkoterminowo. Ważne: samookaleczenia rzadko oznaczają, że nastolatek chce umrzeć; częściej chce poradzić sobie z emocjami. Jednak ryzyko powikłań i eskalacji jest realne, więc interweniować trzeba spokojnie i szybko.

Wczesne sygnały — na co zwrócić uwagę?

Zwróć uwagę na zmianę zachowania i symptomów:

• nowe, niewyjaśnione rany, zadrapania, opatrunki noszone nawet w ciepłe dni,
• częste tłumaczenia typu „zaciąłem się” lub „to od pracy fizycznej”,
• izolacja, unikanie bliskich, pogorszenie relacji rówieśniczych,
• spadek zainteresowania aktywnościami, gorsze wyniki w szkole,
• nagłe wahania nastroju, chroniczne przygnębienie, impulsywność,
• mówienie o beznadziejności, braku sensu czy byciu ciężarem.

Nie każdy z tych objawów oznacza samookaleczenia, ale połączenie kilku wymaga uważnej rozmowy.

Jak rozmawiać — co pomaga, a czego unikać?

Rozmowa z nastolatkiem to klucz. Oto proste zasady:

• zacznij od spokoju i empatii: „Zauważyłem, że… Martwię się o Ciebie.”
• pytaj otwarcie, ale bez oskarżeń: „Czy coś Cię ostatnio przytłacza? Czy się okaleczasz?”
• słuchaj więcej niż mówisz; daj przestrzeń do wyrażenia emocji, nawet jeśli kolejne zdania brzmią chaotycznie,
• nie bagatelizuj bólu („To tylko faza” rani), ale też nie dramatyzuj nadmiernie, co może zniechęcać,
• unikaj moralizowania i grożenia konsekwencjami; to buduje mur, nie zaufanie,
• jeśli nastolatek przyzna się do samookaleczania — podziękuj za zaufanie i powiedz, że chcesz pomóc, a nie karać.
• Pomocny może być wcześniejszy artykuł https://oczami-dziecka.pl/?p=405

Pierwsze kroki po ujawnieniu problemu

1. Zapewnij bezpieczeństwo: oceń, czy istnieje ryzyko samobójcze (mowa o śmierci, planach, przygotowaniach). Jeśli istnieje — natychmiast kontakt ze służbami ratunkowymi lub telefonem zaufania.
2. Usuń lub zabezpiecz środki, które mogą służyć do samookaleczeń (ostre narzędzia, łatwopalne substancje) — bez dramatu, w trybie „zadbajmy o bezpieczeństwo”.
3. Zaproponuj pomoc specjalisty: psycholog, terapeuta (najlepiej znający pracę z młodzieżą), psychiatra jeśli konieczna farmakoterapia.
4. Ustal krótkoterminowy plan wsparcia: kto będzie asystować po szkole, jak reagować w kryzysie, numery kontaktowe.
5. Zadbaj o siebie jako dorosły: rozmowa z psychologiem pomoże Ci zachować spokój i nie przenosić własnego lęku.

Strategie krótkoterminowe — co pomaga nastolatkowi w kryzysie?

Ważne, by mieć kilka „narzędzi” radzenia sobie, które zastępują samookaleczenia i dają ulgę:

• Techniki uziemiające: 5 rzeczy, które widzę; 4 rzeczy, które dotykam; 3 dźwięki; 2 zapachy; 1 obraz — szybko obniżają napięcie.
• Aktywność fizyczna: szybki spacer, bieganie, uderzanie poduszki (bez krzywdzenia siebie), intensywne ćwiczenia.
• Metody sensoryczne: zimny prysznic, trzymanie lodu w ręku (uwaga: nie jako instrukcja do samookaleczeń), masaż dłoni, gumka recepturka (delikatnie, bez bólu) — celem jest przerwanie impulsu.
• Emocjonalne zastępstwo: pisanie do dziennika, szkicowanie emocji, wysyłanie głosowej notatki do siebie.
• Krótkie techniki relaksacyjne: oddech 4-4-4 (wdech–wstrzymanie–wydech), proste ćwiczenia rozluźniające mięśnie.

Uwaga: opis tych technik ma charakter informacyjny. Terapeuta powinien dopasować bezpieczne i skuteczne metody do konkretnej osoby.

Długofalowe działania i terapia

Samookaleczenia rzadko ustępują bez pracy terapeutycznej. Skuteczne metody to m.in.:

• Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) — uczy rozpoznawać myśli, które prowadzą do impulsywnego zachowania, i zastępować je zdrowszymi reakcjami.
• Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT) — szczególnie przydatna przy impulsywnych zachowaniach; uczy umiejętności regulacji emocji i tolerowania kryzysu.
• Terapia rodzinna — jeśli konflikty rodzinne lub komunikacja są częścią problemu, praca nad relacjami może być kluczowa.
• Wsparcie psychiatryczne — w przypadku poważnej depresji, zaburzeń lękowych lub myśli samobójczych, leczenie farmakologiczne może być potrzebne.

Rola rodziców i szkoły

• Bądź obecny i przewidywalny. Regularny rytm dnia, jasne zasady i spokojna obecność dorosłego obniżają napięcie.
• Wspieraj autonomię, a nie kontrolę. Nastolatki potrzebują przestrzeni, ale też jasnych granic bezpieczeństwa.
• Edukacja emocjonalna. Naucz nastolatka nazywać emocje, rozmawiać o nich i szukać rozwiązań.
• Szkoła jako partner. Nauczyciele i szkolny psycholog mogą być ważnymi sojusznikami: monitorowanie, szybkie reagowanie i współpraca z rodziną.

Co mówić, kiedy chcesz pomóc — przykłady i frazy

• „Bardzo się o Ciebie martwię i chcę Ci pomóc.”
• „Dziękuję, że mi to powiedziałeś/powiedziałaś — to ważne.”
• „Nie zostawimy tego bez wsparcia. Poszukajmy razem osoby, która Ci pomoże.”
• „Nie musisz z tym być sam/sama.”

Unikaj: „Przestań”, „Robisz to dla uwagi”, „Inni mają gorzej”. Te zdania mogą pogłębiać wstyd i izolację.

Co robić w nagłym kryzysie

• Jeśli nastolatek ma konkretne plany samobójcze, środki lub zamiar natychmiastowego zranienia siebie, zadzwoń po pomoc: w Polsce numer alarmowy 112, natychmiastowy kontakt ze specjalistą lub odwiezienie do najbliższego oddziału ratunkowego.
• Możesz też skorzystać z krajowych linii wsparcia: w Polsce dla dzieci i młodzieży działa 116 111 (Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży). Jeśli nie jesteś w Polsce, sprawdź lokalne numery kryzysowe.
• Nie zostawiaj osoby w kryzysie samej — bądź z nią lub zorganizuj natychmiastowe wsparcie.

Profilaktyka — co wzmacnia odporność młodego człowieka?

• bezpieczne relacje z dorosłymi (jedna osoba, która „trzyma kontakt”),
• kompetencje emocjonalne i umiejętność rozwiązywania problemów,
• poczucie przynależności (rodzina, grupa rówieśnicza, pasje),
• dostęp do pomocy psychologicznej i szybko dostępne narzędzia kryzysowe,
• jasne i przewidywalne zasady dnia.

---

Na koniec — ważne przesłanie
Jeśli martwisz się o nastolatka: reaguj spokojnie, z empatią i zdecydowaniem. Twoja gotowość do rozmowy, szukania pomocy i zapewnienia bezpieczeństwa może uratować życie. Samookaleczenia to wołanie o pomoc — nie lekceważ go, ale reaguj z troską, a nie z paniką. Szukaj wsparcia u specjalistów i pamiętaj, że pomoc jest skuteczna — młodzi ludzie potrafią się zmienić i odnaleźć zdrowsze sposoby radzenia sobie.